ΛΑΙΚΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ - NAIVE ART - FOLK ART

Λαϊκή ζωγραφική, naïve art, folk art

«Καλό εἶναι νὰ ὑπάρχεις, ἀλλὰ νὰ ζεῖς εἶναι ἄλλο πρᾶγμα» Φώτης Κόντογλου

Το είδος της ζωγραφικής που ονομάζουμε "λαϊκή ζωγραφική" αναφέρεται συχνά σαν "folk art" ή ταυτίζεται με, ή ονομάζεται "naïve art". Στην δική μας πραγματικότητα η αλήθεια είναι ότι αυτοί οι τρεις όροι δεν ταυτίζονται. Υπάρχουν διεθνώς καλλιτέχνες που έχουν χαρακτηριστεί ναΐφ και είχαν λάβει ακαδημαϊκή εκπαίδευση και άλλοι καλλιτέχνες, όπως ο δικός μας Κόντογλου, που είχε και στοιχεία ναΐφ και ήταν λαϊκότροπος, αλλά δεν μπορεί να αναφερθεί σαν λαϊκός ζωγράφος.

Αυτό που σήμερα αντιλαμβανόμαστε σαν λαϊκή ζωγραφική το προσεγγίζουμε (και το ονομάζουμε έτσι) περισσότερο από ένστικτο και λιγότερο βάση όρων και κανόνων ταξινόμησης.

Η λαϊκή ζωγραφική δεν αποτελεί κάποιο είδος τέχνης του υποδεέστερου, του ελάσσονος και κατά συνέπεια αμελητέας αξίας προϊόντος, αλλά έχει το φορτίο του αυθόρμητου και πηγαίου, του αγνού και αψιμυθίωτου. Εκφράζει αυθεντικά την ανάγκη της λαϊκής ψυχής για αυτοέκφραση σε αντιδιαστολή προς τους αυστηρούς κανόνες της "ακαδημαϊκής" τέχνης και τους ακροβατισμούς της εκάστοτε καλλιτεχνικής πρωτοπορίας.

Ο λαϊκός ζωγράφος δεν διαθέτει την θεωρητική υποδομή του καλλιτέχνη, που έχει κάνει εξαντλητικές σπουδές ή έχει μαθητεύσει δίπλα σε καταξιωμένους δασκάλους. Η σταδιακή σμίλευση της ιδιαίτερης φυσιογνωμίας του λαϊκού ζωγράφου δεν πηγάζει από τέτοιες αλληλεπιδράσεις, ούτε έχει διαποτιστεί από τα διάφορα κινήματα στο χώρο της ζωγραφικής.

Είναι αυτοδίδακτος και δρα αυτόνομα και αυτεξούσια αντλώντας την δημιουργική του ρώμη από αυστηρά βιωματικές εμπνεύσεις που εκφράζονται με την μορφή έμφυτων δεξιοτήτων.

Χαρακτηριστικά παραδείγματα εγνωσμένης αξίας λαϊκής τέχνης από την διεθνή εικαστική σκηνή είναι ο Henri Rousseau γνωστός ως «Le Douanier» (Ο τελώνης) λόγω του επαγγέλματός του, η Grandma Moses στην Αμερική και στον Ελλαδικό χώρο ο Θεόφιλος.

Οι θεματικές των έργων των λαϊκών ζωγράφων είναι αναπαραστάσεις και ταυτόχρονα αναδημιουργίες τοπίων, ανθρώπινων φυσιογνωμιών και δραστηριοτήτων, ατμοσφαιρικές και ιδιοσυγκρασιακές αποτυπώσεις της πραγματικότητας.

Η έμπνευση τους τροφοδοτείται κατά κύριο λόγο από την καθημερινή ζωή στις ποικιλόμορφες εκφάνσεις της και τις αναδρομές στο βιωματικό τους εμπειρικό κόσμο. Έτσι, συχνά μοιάζουν με "συντηρητές" της φθίνουσας παράδοσης ή φαίνονται να εμπλέκονται με την πιστή περιγραφή τυπικών ηθών και εθίμων ή με την λεπτομερειακή καταγραφή προ πολλού εξαφανισμένων επιτηδευμάτων ή εργασιακών διαδικασιών. Μέσα από το προσωπικό βιωματικό φορτίο που φέρουν αυτοί οι εργάτες της τέχνης συχνά εστιάζουν το ενδιαφέρον τους και σε πιο κρυφές πλευρές της ανθρώπινης ψυχής, σε πάθη και πόθους. Προκειμένου όμως να συναντηθούν με αυτό το θεματικό φορτίο, ποτέ δεν θυσιάζουν την ευκολία αναγνώρισης της θεματικής, την οπτική δύναμη και τον αυθορμητισμό της έμπνευσης.

Μοιάζουν να διηγούνται ένα παραμύθι, που μπορεί να μαγεύει, τόσο τους πιο καλλιτεχνικά εκπαιδευμένους όσο και τους ελάχιστα αισθητικά πεπαιδευμένους. Αυτό συμβαίνει, γιατί ο τρόπος με τον οποίο βλέπουν την μορφή των πραγμάτων και των γεγονότων είναι απαλλαγμένος από επίπλαστα στοιχεία και δευτερεύουσες ερμηνείες. Μέσα από τον πλούσιο κόσμο τους, που έχουν φτιάξει από μνήμες και συναισθήματα, δημιουργούν έργα πλημμυρισμένα με την δική τους ερμηνεία για την αλήθεια της ζωής, τον πόθο της έκφρασης, την αγάπη για μια τρυφερή αισθητική απόλαυση και την αγνότητα της αρχέγονης αλληλεπίδρασης του ανθρώπου με την φύση. Έτσι, οι τοπιογραφίες τους σε κάνουν να νιώθεις την σχέση του ανθρώπου με την φύση σαν έναν οικείο δεσμό αγάπης, σαν ενστικτώδες αίσθημα ισορροπίας και αρμονίας. Αυτή η συγχώνευση της φυσικής αίσθησης ισορροπίας είναι τόσο βαθειά και μη σχηματική, ώστε όλες οι "αδεξιότητες" τους σε σχέση με τους κανόνες της προοπτικής, συμμετέχουν σε ένα τόσο ισορροπημένο σύνολο, που διαλαλεί την αξία της ασυμβίβαστης ειλικρίνειας ως αντίθεση στον επιδέξιο χειρισμό των κοινοτοπιών.

Ελεύθεροι από την γνώση των κανόνων που καταναγκαστικά έχουν ακολουθήσει όσοι έχουν εμπλακεί με σπουδές ζωγραφικής, υπηρετούν την τέχνη τους χωρίς να υπηρετούν τις τρέχουσες κοινωνικές συμβάσεις, αλλά με βάση την δική τους ερμηνεία και με εκφραστική δύναμη και αμεσότητα.

Έτσι τα έργα τους άλλοτε μας κάνουν να νομίζουμε ότι ονειρεύονται, άλλοτε ότι απλά φλερτάρουν με την ελληνική νατουραλιστική παράδοση, άλλοτε ότι απλά τραγουδούν την φύση και άλλοτε ότι ρεμβάζουν μπροστά στο τρομακτικό μεγαλείο της. Η πρόοδος της επιστήμης, η κηδεμονία των θρησκειών, οι τρέχουσες κοινωνικές αντιθέσεις απουσιάζουν από τους καμβάδες τους και τα προσωπικά τους οράματα περνάνε στα έργα τους, σαν μια ποιητική διατύπωση μέσα σε μια ζεστή φιλική ατμόσφαιρα.

Μοιάζουν να περιγράφουν φλύαρα και λεπτομερειακά τα καθημερινά πράγματα, με επιμονή στα ήσσονος σημασίας στιγμιότυπα της ζωής. Μέσα όμως από αυτήν την κλίμακα, που χρησιμοποιούν για να μας τραβήξουν στην δική τους ανάγνωση της πραγματικότητας, εύκολα και ξεκούραστα μας συνδέουν με σύμβολα της συλλογικής μας μνήμης, τόσο εύκολα όσο εύκολα σιγοψιθυρίζει κανείς τον ρυθμό μιας λαϊκής μπαλάντας.

Η δική τους ιερογλυφική γραφή μιλάει για την φύση του βιούμενου χρόνου με τέτοιον τρόπο, που από την βιωματική εμπειρία και την αισθητηριακή συγκίνηση καταφέρνουν και μας επανασυνδέουν με τις βασικότερες υπαρξιακές αγωνίες μας.

Σαν πιστός υπηρέτης και λάτρης της λαϊκής ζωγραφικής, σε μια εποχή που όλα τα "προϊόντα" έχουν οδηγίες χρήσης και τα γεγονότα και οι καταστάσεις πολλές και θορυβώδεις ερμηνείες, εγώ θέλω η ζωγραφική μου να είναι εύκολα αναγνωρίσιμη, ευχάριστη, χαρούμενη και όμορφη, ναι... απλά όμορφη!

Θέλω... αβίαστα να μπορούν να ζητωκραυγάζουν οι πίνακες μου: ζήτω η πηγαία, ελεύθερη και αμόλυντη λαϊκή ζωγραφική.

Νώντας Ρεντζής

“laiki” art, naive art, folk art

    “It's good to exist, but to live is something else.” Photis Kontoglou

The type of painting known in Greek as “laiki” art is often referred to as “folk art” or is identified with or called “naive art”. In fact, these three terms are not interchangeable. There are international artists who have been described as naive, even though they have received academic training, and other artists, such as our own Kontoglou, who had naive elements and a folk style, but whose art would never be referred to as laiki.

   What we now perceive as laiki art is approached (and labeled as such) more from instinct and less on the basis of terminology and rules of classification. “Laiki” art is not some kind of inferior, minor art, and therefore a product of negligible value, but is spontaneous and instinctive, pure and unvarnished. It authentically expresses the need of the popular spirit for self-expression as opposed to the strict rules of “academic” art and the acrobatics of each artistic vanguard. The painter of laiki art does not have the theoretical grounding of those who have studied exhaustively or learned from renowned teachers. The gradual shaping of the painter of laiki art does not stem from such interactions and has not been permeated with different movements in the field of painting. He is self-taught and acts autonomously and independently, his creative grit inspired strictly by experience and expressed through innate skill. Typical examples of renowned laiki art internationally are Henri Rousseau, known as “Le Douanier”(the toll collector) due to his profession, Grandma Moses in America, and Theophilos in Greece.

The subjécts of laiki art are representations and at the same time recreations of landscapes, human faces, and activities, in atmospheric and idiosyncratic renderings of reality.

   The painters’ inspiration chiefly comes from everyday life in its various manifestations, and reflections on their own experience of the empirical world. They thus often seem like “preservers” of declining tradition, involved in the faithful description of typical custom sort he detailed recording of long-disappeared trades or processes of work. Through the personal experience that they bring to their work, these artists often focus on hidden aspects of the human spirit, passion, and desire. But in taking on this subject, they never sacrifice ease of recognition of the theme, visual power, and spontaneity of invention.

It is as if they are telling a story that absorbs both the most highly trained and the least educated artists. This is because the way in which they see the form of things and events is free from affectation and unimportant interpretations. Through the rich world that they have made out of memories and feelings, they create works overflowing with their own interpretation of the truth of life, the desire for expression, love and tender aesthetic pleasure, and the purity of the primitive human interaction with nature. In their landscapes, one thus feels the relationship between human beings and nature as a familiar bond of love, an instinctive feeling of balance and harmony. This merging of the natural feeling of balance is both deep and non-schematic so that all their “awkwardness” in terms of rules of perspective forms such a balanced whole that it proclaims the value of uncompromising honesty in opposition to the skillful handling of banality.

   Free from the knowledge of the rules that anyone involved in the study of art is compelled to follow, they serve their art without serving current social convention, based on their own interpretation, with expressive power and immediacy. Thus, their works sometimes make us think that they are dreaming and sometimes that they are simply flirting with Greek naturalistic tradition; sometimes that they are singing the natural world and sometimes that they are meditating before its terrifying grandeur. Scientific progress, religious tutelage, and current social conflicts are absent from their canvases, and their personal visions pass through their works as a piece of poetry in a warm friendly atmosphere.

    They seem to describe everyday things in a rambling, detailed manner, focusing intently on life's minor moments. Yet through this scale, which they use in order to draw us into their reading of the reality, they easily and effortlessly connect us with symbols of our collective memory, as easily as one might hum the rhythm of a folk ballad.

   Their “hieroglyphic script” speaks of the nature of experienced time in such a way that from lived experience and sensory emotion they succeed in reconnecting us with our most fundamental existential anxieties. Like a faithful servant and lover of laiki art, in an age in which every “product” comes with an instruction booklet and facts and situations have many noisy interpretations, I want my paintings to be easily recognizable, pleasant, happy, and beautiful, yes... just beautiful!

 I want to be able to cheer my paintings: hurray for the instinctive, free and untarnished laiki art.

Nontas Rentzis

Peinture populaire, art naïf

  Le genre de peinture appelé communément peinture populaire est placé généralement sous la dénomination technique d'art naïf. Le terme de "naïf"utilisé ici ne comporte pas de jugement de valeur dépréciatif au sens d'un sous-produit de l'activité artistique qui à strictement parler ne mériterait pas la qualification d'oeuvre d'art. Il signifie plutôt, selon la conviction profonde des peintres naïfs, une création pure et authentique, entendue comme représentation véridique du réel qui choisit ses motifs dans le foisonnement inépuisable du monde, sans recourir aux artifices des techniques savantes mises en œuvre par l'art dominant" dans ses variations historiques.

 L'art naïf se différencie essentiellement de l'art dominant qui exprime à chaque époque l'esprit du temps et ses aspirations esthétiques. L'art naïf se situe délibérément aux antipodes des deux expressions antithétiques de l'art dominant, l'académisme et l'avant-ardisme.L'académisme, prisonnier d'unculte pointilleux du révolu dontil adopte les règles comme des normes indépassables de la création esthétique, se fige souvent dans l'immobilisme de la répétition improductive qui exlut toute trace d'originalité et d'élan créateur.Uneillustration typique de l'académismestérile est le classicisme corsidéré danstoute la gamme de ses métamorphoses et réincarnations multiples.

   L'avant-gardisme, animé d'un esprit de révolte et d'iconoclasme pur, s'insurge contre la prédominance de l'académisme dont il conteste la légitimité et les valeurs esthétiques qu'il rejette commefalsifications caricaturales de leur substanceoriginelle. Deux exemples illustres de ce révolutionnisme avant-gardiste doivent être cités dans ce contexte : le dadaïsme né des bouleversements de la Première Guerre mondiale au début du 20°"siècle et le surréalisme qui a pris la relève par la suite.

   L'art naïf, toujours au ras du réel et du quotidien, se tient constammentà l'écart du couple académisme-avant-gardismeet de leurs rapports conflicuels, toujours fidèle à ses fins propres et sa revendication invariable : la saisie exhaustive du monde et la représentation véridique de l'aventure humaine dans ses manifestations protéiformes. Pour réaliser ce projet grandiose,l'artiste naïf ne dispose d'aucuneressource particulière et d'aucunprivilège exceptionnel il n'y a pas chezlui de "science" acquise par des études appropriées et l'apprentissage du "métier" auprès d'artistes reconnus- il tire tout de lui-même par une sorte de "docta ignorantia", il est un autodidacte qui doit découvrir le monde et ses lois par ses propres moyenset à ses risques et périls, à l'instar du premier homme qui dès le départ s'est attelé à la tâche infinie de décrypter l'énigme cosmique, en inaugurantainsi le commencement de l'histoire humaine. Dans ces conditions,l'artiste naïf s'appréhende dans sa fonction démiurgique commecréateur par excellence qui confère au monderéel par la magie de son pinceau une immortalité ‘ sui generis.S'il en est ainsi, il faut voir dans le terme de naïveté, à côté de la dimension esthétique, et une seconde dimension à demi voilée et secrète, une dimension proprementéthique: le naïf devientainsi le pur etl'authentique, le durable et l'indestructible, le primordial et le substantiel qui doit de ce fait être protégé et préservé comme un héritage inaliénable de l'homme. Et c'est le peintre naïf qui s'investit commele gardien vigilantde ces trésors de naïveté inaltérable, en s'érigeant ainsi en garant sourcilleux de l'héritage humain dans un monde qui change inexorablement et perd ses assises traditionnelles. C'est pourquoi l'art naïf aura toujours ses adeptes enthousiastes et gardera pour toujours son potentiel esthétique et moral.

 Nondas Rentzis